Tri khôn sáng tạo

 Trí Khôn Sáng Tạo 

(Mổ xẻ trí khôn sáng tạo qua cuộc đời của Freud, Einstein, Picasso, Stravinsky, Eliot, Graham và Gandhi) 

Tác giả khảo sát tiến trình sáng tạo của 7 danh nhân thuộc 7 lĩnh vực trí khôn khác nhau: Freud, Einstein, Picasso, Stravinsky, Eliot, Graham và Gandhi để rút ra những đặc điểm của tính sáng tạo của các cá nhân trong mối quan hệ giữa tư chất bẩm sinh, ảnh hưởng gia đình, quan hệ nghề nghiệp, xã hội và chính trị. 

"Mặc dù các bậc cha mẹ có thể không có một đứa con đặc biệt yêu thích, nhưng các tác giả thì phải được phép có một cuốn sách đặc biệt yêu thích. Tôi đã viết trên 20 cuốn sách, nhưng theo nhiều cách, Trí khôn sáng tạo (Creating Minds) là cuốn tôi đặc biệt yêu thích. Việc chuẩn bị cho cuốn sách là một công việc của tình yêu. Tôi đã được hưởng thụ khi ngụp lặn trong những kho thông tin giàu có về bảy bậc thầy sáng tạo mà mình mô tả: xem xét những tư liệu đầu nguồn, đọc các tiểu sử và sổ tay của Sigmund Freud, xem các bộ phim về nữ nghệ sĩ múa Martha Graham quay trong những năm 1930 và 1940, miệt mài trên những bản thảo Đất hoang (The Waste Land) của T. S. Eliot, nghe đi nghe lại các bản nhạc mở đường của Igor Stravinsky, ngắm những phác họa cho tranh sơn dầu táo bạo nhất của Pablo Picasso, toan tính gộp lại nhiều phân mảnh tiểu sử mà Mahatma Gandhi để lại, và giải mã những hồ sơ khoa học quan trọng nhất của Abert Einstein. Giống như ghi danh vào bảy trường cao đẳng chọn lọc hay bảy khóa học trên đại học vậy.

Là một cậu bé chăm học lớn lên ở thành phố Scranton, bangPennsylvaniavào những năm 1950, tôi mê đọc sách. Thu hút tôi nhất là những cuốn sách tiểu sử và lịch sử từ nhiều xứ sở, nhưng tập trung nhất ở Tây Âu, xuất xứ của gia đình tôi, và Hoa Kì, ngôi nhà mới của chúng tôi. Tôi chỉ nghe nói đến tâm lí học khi vào trường cao đẳng, cho nên đương nhiên tôi ghi danh học môn chính là lịch sử. Chỉ đến khi bắt gặp những luận văn của Erik Erikson về lịch sử tâm lí học và tiểu sử tâm lí học tôi mới tìm thấy mái nhà trí tuệ của mình. Thế là tôi chuyển qua học về quan hệ xã hội (đại khái là các môn khoa học xã hội hay khoa học hành vi) và tôi thấy mình ngày càng bị hút sang ngành tâm lí học về sự phát triển con người.

Xung đột giữa hứng thú với khía cạnh tình cảm và óc tò mò về những chiều kích nhận thức của trải nghiệm nhân sinh tạm thời được giải quyết theo hướng thiên về nhận thức, đó là lúc tôi bắt đầu đọc các tác phẩm của nhà tâm lí học người Thụy Sĩ Jean Piaget vào cuối thời gian học cao đẳng. Tôi đọc rất nhiều tác phẩm của Piaget trong năm sau đại học ở Anh. Trong thời gian nhàn rỗi ấy, tôi cũng quen thuộc hơn với các ý tưởng và hình thức nghệ thuật của thời đại hiện đại: âm nhạc của Igor Stravinsky, tranh vẽ của các họa sĩ lập thể, văn phẩm của T. S. Eliot, và sự tuôn trào đáng kinh ngạc những sáng tạo về khoa học, nghệ thuật và chính trị diễn ra ở những nước chủ yếu của châu Âu trong những thập niên đầu thế kỉ XX. Trong khi tôi quyết định theo đuổi việc học cao học về tâm lí học phát triển, tôi đã trở nên bị ám ảnh ghê gớm bởi cái xã hội vốn sản sinh ra những công trình rực rỡ như thế mà cùng lúc lại rơi vào hai cuộc thế chiến tàn hại và một cuộc chiến tranh lạnh dai dẳng.

Hứng thú về lịch sử và tiểu sử của tôi có lúc lui lại phía sau, khi tôi đã nắm vững các phương pháp và kĩ thuật của môn tâm lí học phát triển thực nghiệm. Tôi biết ơn việc đào tạo có hệ thống ấy. Tuy nhiên, ngay sau khi bắt đầu học đại học, tôi đã cảm thấy các thầy và bạn học của mình rất thiếu hứng thú đối với những vấn đề về sáng tạo nghệ thuật. Trong quá trình học tập của mình, tôi đã dành nhiều công sức cho âm nhạc; tôi bỏ ra nhiều buổi tối trong suốt một năm sau đại học để khám phá nghệ thuật của thời hiện đại; vậy mà tôi tìm hoài cũng chẳng thấy có gì đề cập những phương diện ấy của đời sống trong các bài giảng của chư vị giáo sư hay trong những sách được chỉ định phải đọc. Cho nên tôi rất thích khi biết có một cơ sở nghiên cứu tên là Dự án Zero [Project Zero], đặc biệt chú trọng về bản chất của kiến thức và giáo dục nghệ thuật.

Dưới sự bảo trợ của Dự án Zero, trong 25 năm gần đây tôi đã nghiên cứu sự phát triển con người ở những đứa trẻ bình thường và những đứa trẻ có năng khiếu, cũng như sự suy sụp năng lực hay bộc lộ năng khiếu của con người trong những điều kiện tổn thương về trí não. Điểm hào hứng của Dự án là vấn đề bản chất sự biểu tượng hóa của con người, đặc biệt về những hình thức biểu tượng hóa vốn là chìa khóa của mọi nghệ thuật. Nhưng cụ thể hơn nữa, các đồng nghiệp của tôi và tôi đã điều tra xem những người trẻ tuổi trở thành nhạc sĩ hay nhà thơ, họa sĩ như thế nào, vì sao phần lớn họ không như thế, và những năng lực nghệ thuật ấy phát triển hay lụi tàn đi như thế nào trong các nền văn hóa của chúng ta và những nền văn hóa khác..." (Trích Lời tựa) 

*Trí Khôn Sáng Tạo thực sự là một trong những cuốn sách có uy tín và hấp dẫn về tâm lý học giáo dục. Sách có giá trị tham khảo quan trọng trong thời kỳ giáo dục Việt Nam đang chuyển đổi căn bản từ giáo dục mang tính áp đặt sang nền giáo dục lấy học sinh làm trung tâm, phát huy trí sáng tạo của người học.

III. MỤC LỤC 

Lời tựa cho bản in năm 2011 

Tham khảo thêm đoạn viết trong Lời tựa cho bản in năm 2003

Phần I. DẪN LUẬN

1. Những dịp may gặp gỡ ở Zurich trong thời chiến  

Bảy tư tưởng gia sáng tạo  

Mục đích của sách này  

Các đề tài tổ chức  

Nghiên cứu những người cùng thời 

Soi sáng một kỉ nguyên  

Kỉ nguyên hiện đại 

2. Những cách tiếp cận Tính sáng tạo 

Việc nghiên cứu Tính sáng tạo che khuất việc nghiên cứu Trí khôn  

Những cách tiếp cận về mặt nhận thức với Tính sáng tạo  

Những cách tiếp cận về Nhân cách và Động cơ  

Cách tiếp cận Sử lượng học  

Cách tiếp cận của tôi đối với Tính sáng tạo  

Nói lại về các đề tài tổ chức  

Một quan điểm phát triển  

Những vấn đề về Khảo sát theo kinh nghiệm   

Các đề tài nổi lên 

Phần II. Các nhà sáng tạo của kỉ nguyên hiện đại

3. Sigmund Freud: Một mình với thế giới 

Những môn đồ đầu tiên  

Bối cảnh và tuổi ấu thơ  

Những năng khiếu phổ quát của Freud  

Nghề nghiệp “đầu tiên” ở bộ môn Thần kinh học  

Charcot và sự chuyển qua Tâm thần bệnh học  

Cảnh đơn độc và những người tâm tình  

Lĩnh vực và trường ở đêm trước  đột phá của Freud  

Những ý tưởng mấu chốt trong  cuộc cách mạng Freud  

Diễn giải các giấc mơ: Freud vào năm 1900  

Khung cảnh thành Vienna  

Freud như một thủ lĩnh: mở rộng mạng lưới 

4. Albert Einstein: Mãi mãi trẻ thơ  

Những câu đố thời thơ ấu  

Làm chủ lĩnh vực  

Nền tảng khoa học: từ Galileo đến Lorentz  

Tư tưởng “Đặt Vật thể làm tâm điểm” của Einstein  

Một năm đặc biệt và một lí thuyết đặc biệt 

Tính tương đối: Số phận tức thời 

Trở thành gương mặt thế giới: hai cuộc đấu tranh  

Thuyết tương đối rộng/tổng quát 

Bên ngoài dòng chính  

Minh triết trực giác và suy tưởng 

Đoạn tạm dừng (Interlude) I    

5. Picasso Thần đồng và hơn nữa  

Hiện tượng thần đồng  

Picasso thần đồng  

Chàng họa sĩ trẻ ở Paris  

Những cô nàng Avignon: Tiến về một phong cách thử nghiệm rõ rệt 

Người cùng làm nên chủ nghĩa lập thể  

Hậu Lập thể: Cuộc sống của người nổi danh 

Guernica: tác giả tự tuyên bố là Kiệt tác  

Một thần đồng cao tuổi 

6. Igor Stravinsky: Thi pháp và đường lối chính trị của Âm nhạc  

Bộ mặt chính trị của sáng tạo  

Tuổi ấu thơ Nga  

Âm nhạc ở Trung tâm   

Những thắng lợi ban đầu và cuộc gặp gỡ định mệnh  

Làm chủ nghệ thuật ba lê: Con chim lửa và Petrouchka  

Lễ đang quang của mùa xuân: Sáng tác âm thanh cho Thế kỉ Mới 

Lễ đăng quang của mùa xuân: Buổi trình diễn và hậu quả  

Từ thi pháp đến chính trị 

Hôn lễ: một loại kiệt tác khác  

Một quan hệ mới mẻ với âm nhạc quá khứ  

Nhà tư tưởng và Con người ở độ chín  

Tác phẩm bậc thầy cuối cùng  

7. T. S. Eliot: Bậc thầy bên lề  

Đất hoang (The waste land) - Đất hoang tìm lại được  

Những mạch khác nhau trong thân thế của Eliot 

Đứt đoạn ở Harvard  

Những toan tính mới về cuộc sống  

Hai nhà thơ hợp sức  

Định cư ở châu Âu 

Đất hoang: Bối cảnh và sáng tác  

Các phản ứng với Đất hoang  

Eliot như một con người của công chúng  

Eliot, gương mặt văn chương vào thời trung niên  

Eliot về cuối đời

Đoạn tạm dừng II     

8. Martha Graham: Khám phá Vũ điệu Mĩ 

Lĩnh vực Múa ở bước ngoặt của thế kỉ 393

Nước Mĩ thời Martha Graham, ở bước ngoặt giữa hai thế kỉ

Một nghề nghiệp mới 

Bộ môn Múa mới 

Trường cổ vũ Múa Hiện đại 

Những toan tính cộng tác  

Múa của Martha Graham đầu thập niên 1930  

Một thời kì Mĩ 

Những thăng trầm của các tỉ lệ cổ điển  

Một cuộc đời nhảy múa

Suy thoái và đổi mới 

Thành tựu của Graham   

9. Mahatma Gandhi: Một ảnh hưởng đến những người khác  

Ấn Độ dưới sự cai trị của Anh  

Gandhi, một thiếu niên đạo đức

Quá nhiều lựa chọn về cuộc sống  

Trưởng thành ở châu Phi 

Học hỏi hình thế đất nước Ấn Độ  

Các nguyên lí Satyagraha  

Phương diện con người cá nhân của Gandhi 

Một lãnh tụ quốc gia và quốc tế  

Những năm cuối đời: Con người và Huyền thoại

Đoạn tạm dừng III     

Phần III. Kết luận

10. Tính sáng tạo xuyên qua các lĩnh vực  

Nhìn lại khung tổ chức  

Một chân dung của nhà sáng tạo kiểu mẫu  

Những vấn đề trọng yếu: Nhắc lại 

Các khía cạnh xã hội - tâm lí

Các mẫu đời sống: hình dạng của tính sáng tạo  

Đánh giá những sự không đồng bộ 

Hai đề tài nổi lên 

Những câu hỏi còn lại 

Lời bạt: Kỉ nguyên hiện đại và thời đại sau nữa  

Vấn đề  

Bối cảnh

Định nghĩa Kỉ nguyên Hiện đại qua các lĩnh vực  

Vượt quá kỉ nguyên hiện đại